Muhtaram prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan 2020-yil 20-oktabrda imzolangan PF-6084-sonli farmonda o‘zbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotida va xalqaro miqyosdagi obro‘-e’tiborini tubdan oshirish, unib-o‘sib kelayotgan yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash, mamlakatimizda davlat tilini to‘laqonli joriy etishni ta’minlash, O‘zbekistondagi millat va elatlarning tillarini saqlash va rivojlantirish, davlat tili sifatida o‘zbek tilini o‘rganish uchun shart-sharoitlar yaratish ustuvor vazifa qilib belgilangan. Ushbu farmonga ilova qilingan 2020 — 2030-yillarda o‘zbek tilini rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish konsepsiyasining “Davlat tilini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari” deb nomlangan 2-bobida davlat tilining sofligini saqlash, uni boyitib borish va aholining nutq madaniyatini oshirish ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida ko‘rsatib o‘tilgan.

O‘zbek tili leksikasini boyitishda shevalar ham asosiy vositalardan biri bo‘lganligi sababli o‘zbek shevalarini tadqiq qilish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Biz ushbu muxtasar maqolamizda Gurlan shevasi va unda uchraydigan ba’zi so‘zlar xususida to‘xtalishni joiz deb bildik.

Gurlan tumani Xorazm viloyatining shimolida joylashgan. Gurlan shevasi o‘zbek tilining qipchoq lahjasiga kirishi sabab o‘g‘uz lahjasiga kiruvchi janubiy Xorazm shevalaridan keskin farq qiladi. Shu bilan birga Gurlan shevasi o‘g‘uz lahjasining ta’siri sabab boshqa viloyatlardagi qipchoq lahjasiga kiruvchi shevalardan ham farq qiladi.

Gurlan shevasidagi o‘zbek adabiy tilidan farq qiluvchi so‘zlarni uch toifaga bo‘lish mumkin: adabiy tilda muqobili mavjud bo‘lgan so‘zlar, adabiy tilda muqobili mavjud bo‘lmagan so‘zlar hamda adabiy tildagidan boshqacha ma’no beruvchi so‘zlar.

1. Adabiy tilda muqobili mavjud bo‘lgan so‘zlar.

Tandor – salomat, sog‘. Tandormisiz, qo‘shni? – Salomatmisiz, qo‘shni?

         Boloq – shim, ishton kabilarning pochasi. Bolog‘ingni tur. Ushbu gapda turmoq fe’li ham adabiy tildagi shimarmoq fe’li o‘rnida qo‘llangan (faqat bunda tor unli bo‘lgan ü unlisi ishlatilgan).

         To‘rali – tartibli, yaxshi. To‘rali bo‘lib yur. – Tartibli bo‘lib yur. // To‘rali tushunmadim ham. – Yaxshi tushunmadim ham. Gurlan shevasida ushbu so‘zga –la qo‘shimchasini qo‘shish orqali to‘rallamoq fe’li hosil qilingan. Bu so‘z yaxshilamoq degan ma’noni bildiradi: To‘rallab bajar – Yaxshilab bajar.

Guldurmomo – momoqaldiroq.

Qilchiq – ushbu so‘zning adabiy tildagi muqobili qiltanoq bo‘lib, baliqning ignasimon ingichka, uzun suyagi ma’nosini bildiradi.

Dustaman – yuztuban, yuzini pastga qaratib yotmoq.

Paytoqlamoq – payhon qilmoq.

Chertak – bostirma. To‘rt tomoni yoki ikki yoni va old tomoni ochiq, usti yengilgina yopilgan qurilma.

Tirmoq – g‘iybat qilmoq. Meni tirib o‘tiribsizlarmi?

1. Adabiy tilda muqobili mavjud bo‘lmagan so‘zlar.

         Martilmoq – bel umurtqa suyaklarining shikastlanishi. Belim martildi shekilli.

         Karsang – yog‘ochdan qilingan katta tog‘ora.

         Ho‘pillamoq – (var.gupillamoq) ko‘pirtirib, lof aralashtirib, maqtanib gapirish. Qo‘lingdan bir ish kelmaydi-yu, namuncha ho‘pillaysan.

         Jo‘rtanglamoq – qo‘lidan kelmaydigan ishga urinmoq yoki qilaman deb maqtanmoq. Hammadan oldin jo‘rtanglagan eding, qani bajarganing?

Tiyimli – Tegmoq fe’lining gurlancha talaffuzi (tiymoq) asosida hosil qilingan so‘z bo‘lib, ulush tegadigan, manfaatli ma’nolarini bildiradi. Tiyimli ish – manfaatli ish.

So‘g‘a – tuproqning bir turi.

Vop – tuproqning yana bir turi. Voplang tuproq – vop aralashgan tuproq.

Qistanmoq – (qistamoq fe’lining o‘zlik nisbat shakli. Bu shakl adabiy tilda uchramaydi) shoshilmoq. Har bir ishni qistanmay bajarishni o‘rgan. Qistanganingning foydasi yo‘q, har bir ishning o‘z vaqti-soati bor.

Kurtuk – shilpildoqqa o‘xshagan taom. Bunda to‘rtburchak qilib kesilgan xamir sho‘rvaga solib pishiriladi. Qayish kurtuk esa to‘rtburchak shaklidagi xamir suvga solib pishirilib olib, qatiq va sariyog‘ qo‘shib yeyiladigan taom.

G‘alovut – kundalik tashvishlar, muammolar. Shu kunlarda g‘alovutim ko‘payib qoldi. // G‘alovutdan boshim chiqmay qoldi.

Qang‘itmoq – asosan gapirish holatiga tegishli. Qang‘itib gapirmoq – kimgadir tekkizib gap aytmoq, teskari ma’noda gapirmoq. Falonchi menga qang‘itib gapirdi.

Shangil – Ushbu so‘zning adabiy tilda o‘zbekcha varianti yo‘q. Bu so‘z ma’nosida o‘zbek adabiy tilida ruscha krujka so‘zi ishlatiladi. Shu sabab ushbu so‘zni adabiy tilga kiritib, ruscha krujka so‘zi o‘rnida ishlatilsa, maqsadga muvofiq bo‘lardi.

         III. Adabiy tildagidan boshqacha ma’no beruvchi so‘zlar.

Toyloq.  Ushbu so‘z adabiy tilda toycha, erkatoy kabi ma’nolarni bildiradi, lekin Gurlan shevasida bu so‘z yalang‘och ma’nosini bildiradi.

Tova. Ushbu so‘z Gurlan shevasida shakldoshlikni yuzaga keltiradi. Bu so‘z adabiy tildagi kabi qovurma ovqat pishirish, qo‘rga ko‘mib taom tayyorlash uchun ishlatiladigan, gir atrofi qayrilgan yassi metall idish ma’nosida ham, egat ma’nosida ham ishlatiladi. ... tovada qovurdoq vijillab pishardi. //  Tovangdagi paxtalarni terib bo‘ldingmi? – Egatingdagi paxtalarni terib bo‘ldingmi?

Qo‘g‘a. O‘zbek adabiy tilining izohli lug‘atida ushbu so‘z qo‘g‘adoshlarga mansub ko‘p yillik ildizpoyali o‘simlik (poyasi tik o‘sadi, silindrsimon yo‘g‘on, bo‘yi 2-3 metr), deb ta’riflangan. Gurlan shevasida esa fanda assalomu alaykum deb nomlanadigan o‘simlikka nisbatan ishlatiladi.

Nigin. Ushbu so‘zning o‘zbek adabiy tilining izohli lug‘atida uzuk ma’nosini bildirishi qayd qilib o‘tilgan. Bu so‘z Gurlan shevasida umuman boshqa ma’noda, ya’ni huquq, erk ma’nosida qo‘llaniladi. Nigin berilsa, hammasini otardim. Nigini o‘z qo‘lida.

Chot – Ushbu so‘z ham Gurlan shevasida shakldoshlikni yuzaga keltiradi. Bu so‘z adabiy tilda ikki son orasini bildiradi, Gurlan shevasida esa shox-shabba hamda aldamoq ma’nolarida ishlatiladi: Qurigan chotlarni bir chetga g‘amlab qo‘ying, qishda kerak bo‘ladi.  //  Hujumchi bir necha raqib o‘yinchilarini chotib, to‘pni darvozaga aniq yo‘naltirdi. Gurlan shevasida shox-shabba ma’nosidagi chot so‘ziga –ma qo‘shimchasini qo‘shish orqali chotma so‘zi hosil qilingan. Bu so‘z bostirma (chertak) atrofini o‘rash uchun shox-shabbadan qilingan to‘siq ma’nosini anglatadi: Mollar chotmani buzib qochibdi.

Gurlan shevasida adabiy tildan farq qiluvchi yuqoridagi kabi so‘zlarni ko‘plab uchratish mumkin.

Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, nafaqat Gurlan shevasini, balki o‘zbek tilidagi barcha katta-kichik shevalarni keng tadqiq qilish lozim. Shevalarni tadqiq qilish xorijiy tillardan kirib kelayotgan so‘zlarni sof o‘zbekcha so‘zlarga almashtirish yoki sheva so‘zlari asosida yangi so‘zlar yasash imkoniyatini beradi. Shu bilan birga shevalarni tadqiq qilish yo‘qolib borayotgan sof o‘zbekcha so‘zlarni saqlab qolish imkoniyatini ham beradi. Bu esa o‘zbek tilining sofligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi.

Shuxrat Xaytimmetov

Gurlan tumani hokimining ma’naviy-ma’rifiy ishlar

samaradorligini oshirish,  davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga                                                        

rioya etilishini ta’minlash masalalari bo‘yicha maslahatchisi

Fevral 10, 2025
Muharrir: Jabberganov Orifjon
Ko‘rishlar soni: 228 marta